Açıklama: Ürünler neden eskisi gibi uzun ömürlü değil? Planlı eskitme nedir, nasıl işler, hangi sektörlerde uygulanır? Tarihten örneklerle bu görünmeyen tuzağın derinliklerine dalıyoruz.
Bir zamanlar evlerdeki buzdolabı 25 yıl çalışır, çamaşır makinesi nesilden nesile devredilirdi. Şimdi ise üç yıl dolmadan servisi arıyorsun. Peki ne değişti? Cevap: Planlı Eskitme.
Planlı Eskitme Nedir?
Planlı eskitme (İngilizce: Planned Obsolescence), ürünlerin kasıtlı olarak belli bir süreden sonra bozulacak, işlevsiz kalacak ya da modası geçecek şekilde tasarlanmasıdır. Bu strateji sayesinde tüketiciler tekrar tekrar yeni ürün almaya yönlendirilir.
Planlı Eskitmenin Türleri
- Fonksiyonel Eskitme: Ürünün belirli parçalarının kısa ömürlü olması.
- Tasarım Eskitmesi: Moda değişimiyle ürünün eski görünmesi.
- Yazılımsal Eskitme: Güncellemelerin durdurulmasıyla cihazın yavaşlatılması.
- Algısal Eskitme: Reklam ve algı yönetimiyle ürünün demode gösterilmesi.
- Ekonomik Eskitme: Onarım maliyetlerinin yüksek tutulması.
Phoebus Karteli: İlk Büyük Planlı Eskitme
1924 yılında kurulan Phoebus Karteli, dünya genelindeki ampul üreticilerini bir araya getirerek, ampul ömrünü 2500 saatten 1000 saate düşürmeye karar verdi. Böylece daha sık bozulacak ampuller sayesinde satışlar arttı. Bu, tarihte belgelenmiş ilk büyük planlı eskitme örneğidir.
Bugün Planlı Eskitme Nerelerde?
- Akıllı telefonlar: Batarya değiştirilmesi zor.
- Beyaz eşyalar: Yedek parça pahalı, servis zor.
- Yazıcılar: Kartuş çipiyle sınırlı kullanım.
- Moda sektörü: Hızlı tüketim döngüsü.
Tepkiler ve Direniş
Artan kamuoyu baskısıyla bazı ülkelerde önlemler alınmaya başladı:
- Fransa: Yazılımsal eskitme yasaklandı.
- AB: “Tamir hakkı” yasası yürürlüğe girdi.
- Dünya genelinde: “Right to Repair” (Tamir hakkı) hareketi güçleniyor.
Sonuç: Gerçek Eskimeden Yanayız
Planlı eskitme, modern tüketim çılgınlığının en sinsice uygulanan stratejilerinden biridir. Bu düzeni kırmak için bilinçli tüketim, tamir hakkı ve sürdürülebilir tasarım şart. Unutma: Eskimeye değer olan şey kalite, geçici olan ise trendtir.
Kaynaklar: Wikipedia, IEEE Spectrum, The Guardian, New Yorker
Teşekkürler
EmoticonEmoticon